Các ngành bị ảnh hưởng lớn khi chuỗi cung ứng Trung Quốc, Việt Nam, Mỹ bị đứt gãy
Khi chuỗi cung ứng tam giác Trung Quốc-Việt Nam-Mỹ bị đứt gãy, nhiều ngành công nghiệp của Việt Nam sẽ chịu tác động nghiêm trọng. Phần này sẽ phân tích chi tiết những ngành bị ảnh hưởng nặng nề nhất, mức độ tổn thương và các hệ lụy đối với nền kinh tế Việt Nam.
I. Tổng quan về mối quan hệ thương mại trong tam giác Trung Quốc-Việt Nam-Mỹ
Việt Nam hiện đang nằm trong một vị thế đặc biệt, khi đồng thời là đối tác thương mại quan trọng của cả Trung Quốc và Mỹ – hai cường quốc kinh tế lớn nhất thế giới nhưng đang trong cuộc chiến thương mại căng thẳng. Trong quý I/2025, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu của Việt Nam đạt kỷ lục 202,5 tỷ USD, trong đó:
- Xuất khẩu sang Mỹ đạt gần 19,6 tỷ USD (2 tháng đầu năm), tăng 16,4% so với cùng kỳ
- Nhập khẩu từ Trung Quốc: Việt Nam chi hơn 117,5 tỷ USD nhập khẩu hàng hóa từ Trung Quốc trong năm 2024
- Xuất khẩu sang Trung Quốc: Trung Quốc là thị trường xuất khẩu lớn thứ hai của Việt Nam sau Mỹ
Biểu đồ 1: Cấu trúc tam giác thương mại Trung Quốc-Việt Nam-Mỹ
TRUNG QUỐC
/ \
Nhập khẩu nguyên liệu \ Xuất khẩu nông sản
linh kiện (117,5 tỷ USD) \ và một số linh kiện
/ \
/ \
VIỆT NAM -------------> MỸ
Xuất khẩu thành phẩm
(125-130 tỷ USD/năm)
Nguồn: Tổng hợp từ dữ liệu Tổng cục Hải quan Việt Nam
Chuỗi cung ứng tam giác này tạo ra một mô hình đặc thù, trong đó Việt Nam nhập khẩu nguyên liệu và linh kiện từ Trung Quốc, sau đó chế biến, gia công và xuất khẩu thành phẩm sang Mỹ. Mô hình này khiến Việt Nam đặc biệt dễ bị tổn thương khi chuỗi cung ứng bị đứt gãy.
II. Các ngành bị ảnh hưởng nghiêm trọng
1. Ngành Dệt may
Mức độ phụ thuộc
- Phụ thuộc vào nguyên liệu từ Trung Quốc: Theo các chuyên gia, Việt Nam phụ thuộc đến 60% vải nguyên liệu nhập khẩu từ Trung Quốc. Các doanh nghiệp dệt may Việt Nam vẫn phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu nguyên liệu, chủ yếu từ Trung Quốc và Hàn Quốc.
- Phụ thuộc vào thị trường Mỹ: Mỹ là thị trường xuất khẩu dệt may lớn nhất của Việt Nam. Trong 2 tháng đầu năm 2025, xuất khẩu dệt may sang Mỹ đạt 2,4 tỷ USD, tăng 12,4% so với cùng kỳ.
Cấu trúc chuỗi cung ứng
Chuỗi cung ứng dệt may Việt Nam hiện tại có đặc điểm:
- Nhập nguyên liệu vải, sợi, phụ kiện từ Trung Quốc
- Gia công, may, hoàn thiện tại Việt Nam
- Xuất khẩu thành phẩm sang Mỹ và các thị trường khác
Tác động khi chuỗi cung ứng bị đứt gãy
- Thiếu nguyên liệu sản xuất: Khi chuỗi cung ứng với Trung Quốc bị đứt gãy, các doanh nghiệp sẽ thiếu vải, sợi, nguyên phụ liệu.
- Đơn hàng có thể giảm 20-30%: Theo Hiệp hội Dệt May Việt Nam (VITAS), nếu không có biện pháp ứng phó kịp thời, đơn hàng xuất khẩu sang Mỹ có thể giảm từ 20-30% trong năm 2025 do tác động của thuế quan mới.
- Áp lực chi phí tăng cao: Chi phí đầu vào tăng, trong khi giá bán không thể tăng tương ứng do cạnh tranh khốc liệt.
2. Ngành Điện tử và Linh kiện
Mức độ phụ thuộc
- Phụ thuộc vào linh kiện từ Trung Quốc: Việt Nam nhập hơn 33 tỷ USD máy tính, linh kiện điện tử từ Trung Quốc trong năm gần đây. Đây là nhóm hàng chiếm tỷ trọng lớn nhất trong tổng kim ngạch nhập khẩu từ Trung Quốc.
- Phụ thuộc vào thị trường xuất khẩu Mỹ: Trong tháng 01/2025, xuất khẩu máy vi tính, sản phẩm điện tử và linh kiện sang Hoa Kỳ đạt 2,19 tỷ USD, tăng 22,8%.
Cấu trúc chuỗi cung ứng
- Nhập linh kiện, bán dẫn, mạch điện tử từ Trung Quốc
- Lắp ráp, sản xuất tại Việt Nam (chủ yếu bởi các công ty FDI như Samsung, LG, Intel)
- Xuất khẩu thành phẩm sang Mỹ và các thị trường khác
Tác động khi chuỗi cung ứng bị đứt gãy
- Gián đoạn sản xuất nghiêm trọng: Thiếu linh kiện quan trọng từ Trung Quốc sẽ khiến sản xuất tại Việt Nam bị ngưng trệ.
- Thu hẹp quy mô: Các doanh nghiệp FDI có thể phải thu hẹp quy mô hoạt động.
- Ảnh hưởng đến thu hút FDI: Các nhà đầu tư mới có thể tìm kiếm điểm đến khác ổn định hơn.
Biểu đồ 2: Mức độ phụ thuộc vào nguyên liệu/linh kiện từ Trung Quốc theo ngành
Dệt may ■■■■■■■■■■■■■■■■■■ (60%)
Điện tử ■■■■■■■■■■■■■■■■■ (55%)
Da giày ■■■■■■■■■■■■■■■■ (50%)
Nhựa ■■■■■■■■■■■■■■ (45%)
Sản phẩm gỗ ■■■■■■■■■ (30%)
Thực phẩm ■■■■■■ (20%)
Nguồn: Tổng hợp từ dữ liệu Tổng cục Hải quan và Bộ Công Thương
3. Ngành Da giày
Mức độ phụ thuộc
- Phụ thuộc vào nguyên liệu từ Trung Quốc: Nguyên phụ liệu phục vụ ngành sản xuất da giày Việt Nam nhập khẩu chủ yếu từ Trung Quốc, chiếm khoảng 50% giá trị nhập khẩu.
- Phụ thuộc vào thị trường Mỹ: Mỹ là thị trường xuất khẩu giày dép lớn của Việt Nam, chiếm khoảng 35% tổng kim ngạch xuất khẩu của ngành.
Cấu trúc chuỗi cung ứng
- Nhập khẩu da, vải, keo dán, phụ kiện từ Trung Quốc
- Gia công, sản xuất tại Việt Nam
- Xuất khẩu thành phẩm sang Mỹ và EU
Tác động khi chuỗi cung ứng bị đứt gãy
- Thiếu nguyên liệu quan trọng: Doanh nghiệp sẽ khó tìm nguồn thay thế ngay lập tức.
- Giảm năng lực sản xuất: Có thể giảm 30-40% năng lực sản xuất.
- Xáo trộn đơn hàng: Các hợp đồng dài hạn có nguy cơ không được thực hiện đúng hạn.
4. Ngành Nông sản
Mức độ phụ thuộc
- Phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc: Trung Quốc là thị trường tiêu thụ lớn cho nhiều nông sản Việt Nam như thủy sản, hàng rau quả, hạt điều, cà phê, gạo.
- Phụ thuộc vào thị trường Mỹ: Mỹ là thị trường lớn cho hạt tiêu, cà phê, thủy sản của Việt Nam. Riêng quý đầu năm 2025, Mỹ nhập khẩu 10.278 tấn hạt tiêu từ Việt Nam.
Cấu trúc chuỗi cung ứng
- Sản xuất tại Việt Nam
- Xuất khẩu trực tiếp sang thị trường Trung Quốc và Mỹ
- Phụ thuộc vào hệ thống logistics và vận chuyển quốc tế
Tác động khi chuỗi cung ứng bị đứt gãy
- Dư thừa nông sản: Không xuất khẩu được sẽ dẫn đến dư thừa nông sản trong nước.
- Giá nông sản giảm mạnh: Cung vượt cầu trên thị trường nội địa.
- Nông dân gặp khó khăn: Thu nhập giảm, mất ổn định sản xuất.
5. Ngành Gỗ và Sản phẩm gỗ
Mức độ phụ thuộc
- Phụ thuộc vào nguyên liệu từ Trung Quốc: Nhập khẩu phụ kiện, vật tư cho sản xuất đồ gỗ.
- Phụ thuộc vào thị trường Mỹ: Mỹ là thị trường xuất khẩu gỗ và sản phẩm gỗ lớn nhất của Việt Nam. Trong 3 tháng đầu năm 2025, xuất khẩu gỗ và sản phẩm gỗ đạt 3,95 tỷ USD, tăng 11,6%.
Cấu trúc chuỗi cung ứng
- Kết hợp gỗ nội địa và nhập khẩu
- Nhập khẩu phụ kiện, vật tư từ Trung Quốc
- Sản xuất, gia công tại Việt Nam
- Xuất khẩu sang Mỹ và các thị trường phát triển
Tác động khi chuỗi cung ứng bị đứt gãy
- Đơn hàng giảm từ quý II/2025: Theo dự báo, nhiều đơn hàng xuất khẩu đi Mỹ sẽ giảm từ quý II/2025 do tác động của căng thẳng thương mại.
- Áp lực từ thuế quan: Các mặt hàng xuất khẩu sang Mỹ sẽ phải đối mặt với mức thuế cao hơn.
Biểu đồ 3: Tỷ trọng xuất khẩu sang Mỹ của các ngành chính (% tổng kim ngạch xuất khẩu của ngành)
Điện tử, máy tính ■■■■■■■■■■■■■■■■ (40%)
Dệt may ■■■■■■■■■■■■■■ (35%)
Da giày ■■■■■■■■■■■■■■ (35%)
Gỗ và SP gỗ ■■■■■■■■■■■■■■■■■■ (45%)
Thủy sản ■■■■■■■■■■■ (25%)
Cà phê, hạt tiêu ■■■■■■■■■ (22%)
Nguồn: Tổng hợp từ dữ liệu Tổng cục Hải quan 2025
III. Mức độ tổn thương khi chuỗi cung ứng bị đứt gãy
1. Chỉ số tổn thương ngành
Dựa trên phân tích về mức độ phụ thuộc vào cả đầu vào (từ Trung Quốc) và đầu ra (sang Mỹ), có thể xác định chỉ số tổn thương của các ngành khi chuỗi cung ứng tam giác bị đứt gãy:
Biểu đồ 4: Chỉ số tổn thương ngành khi chuỗi cung ứng bị đứt gãy (thang điểm 100)
Dệt may ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ (85)
Điện tử ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ (80)
Da giày ■■■■■■■■■■■■■■■■■■ (75)
Sản phẩm gỗ ■■■■■■■■■■■■■■■ (65)
Thủy sản ■■■■■■■■■■■ (50)
Nông sản khác ■■■■■■■■ (40)
Nguồn: Phân tích và ước tính dựa trên dữ liệu thương mại và chuỗi cung ứng
2. Tác động kinh tế tổng thể
Khi chuỗi cung ứng tam giác Trung Quốc-Việt Nam-Mỹ bị đứt gãy, tác động kinh tế tổng thể đối với Việt Nam sẽ rất nghiêm trọng:
- GDP: Có thể giảm 3-5% do suy giảm sản xuất và xuất khẩu
- Việc làm: Nguy cơ mất việc làm cho khoảng 1-2 triệu lao động trong các ngành bị ảnh hưởng
- Thương mại: Giảm 20-30% kim ngạch xuất nhập khẩu
- Thu hút FDI: Giảm 15-25% dòng vốn FDI do nhà đầu tư lo ngại về tính ổn định của chuỗi cung ứng
Biểu đồ 5: Mối quan hệ giữa đứt gãy chuỗi cung ứng và tác động kinh tế
Đứt gãy chuỗi cung ứng Trung Quốc-Việt Nam
|
↓
┌─────────────────────────┐
| - Thiếu nguyên liệu |
| - Chi phí đầu vào tăng |
| - Gián đoạn sản xuất |
└─────────────┬───────────┘
|
↓
┌─────────────────────────┐
| - Giảm năng lực sản xuất|
| - Chậm trễ giao hàng |
| - Không đáp ứng đơn hàng|
└─────────────┬───────────┘
|
↓
┌─────────────────────────┐
| - Mất thị trường Mỹ |
| - Đơn hàng giảm |
| - Doanh thu sụt giảm |
└─────────────┬───────────┘
|
↓
┌─────────────────────────┐
| Tác động kinh tế vĩ mô |
| - GDP giảm |
| - Thất nghiệp tăng |
| - FDI giảm |
└─────────────────────────┘
IV. Đặc điểm dễ tổn thương của chuỗi cung ứng hiện tại
1. Cấu trúc “Tam giác phụ thuộc”
Mô hình “tam giác phụ thuộc” hiện tại giữa Trung Quốc-Việt Nam-Mỹ tạo ra nhiều điểm yếu trong chuỗi cung ứng:
- Phụ thuộc kép: Việt Nam vừa phụ thuộc vào đầu vào từ Trung Quốc, vừa phụ thuộc vào đầu ra sang Mỹ, tạo thành “thế kìm”
- Thiếu liên kết nội khối: Các ngành công nghiệp trong nước chưa có sự liên kết chặt chẽ để tạo thành chuỗi giá trị hoàn chỉnh
- Vị trí thấp trong chuỗi giá trị: Việt Nam chủ yếu tham gia vào khâu gia công, giá trị gia tăng thấp
2. Đặc điểm nhóm ngành dễ bị tổn thương
Các ngành dễ bị tổn thương nhất khi chuỗi cung ứng bị đứt gãy thường có những đặc điểm sau:
- Phụ thuộc cao vào nguyên liệu nhập khẩu: Tỷ lệ nội địa hóa thấp
- Xuất khẩu tập trung vào một số thị trường lớn: Đặc biệt là Mỹ
- Khả năng dự trữ nguyên liệu hạn chế: Do chi phí cao và thiếu hạ tầng lưu trữ
- Thiếu phương án thay thế: Khó chuyển đổi nhanh sang nguồn cung hoặc thị trường khác
V. Kết luận
Khi chuỗi cung ứng tam giác Trung Quốc-Việt Nam-Mỹ bị đứt gãy, các ngành dệt may, điện tử, da giày, đồ gỗ và nông sản sẽ chịu tác động nặng nề nhất. Mức độ tổn thương của mỗi ngành phụ thuộc vào mức độ phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu từ Trung Quốc và thị trường xuất khẩu Mỹ.
Đây không chỉ là thách thức đối với các doanh nghiệp mà còn là vấn đề an ninh kinh tế quốc gia, đòi hỏi những giải pháp toàn diện từ cả chính phủ và doanh nghiệp để xây dựng chuỗi cung ứng bền vững hơn, giảm thiểu rủi ro từ sự phụ thuộc quá lớn vào một số đối tác thương mại.
Để giảm thiểu tác động của việc đứt gãy chuỗi cung ứng, cần có chiến lược đa dạng hóa cả nguồn cung đầu vào và thị trường đầu ra, đồng thời nâng cao khả năng tự chủ nguyên liệu trong nước, xây dựng các cụm liên kết ngành và phát triển công nghiệp hỗ trợ.