Ngân sách và thiết kế: Con gà hay quả trứng?

Câu hỏi kinh điển về con gà và quả trứng đã làm đau đầu nhân loại hàng nghìn năm. Trong kiến trúc, chúng ta cũng có một nghịch lý tương tự: ngân sách và thiết kế – cái nào nên có trước?

Cảnh quen thuộc: Cuộc chơi “đoán mò”

Bạn có từng gặp tình huống này không? Khách hàng gọi điện: “Anh ơi, em muốn thiết kế nhà. Anh làm concept trước, rồi em xem ngân sách.” Hoặc ngược lại: “Em có 800 triệu, anh thiết kế sao cho vừa ngân sách nhé.”

Cả hai cách tiếp cận đều khiến tôi bối rối. Cách thứ nhất giống như đi chợ mà không biết mình có bao nhiêu tiền trong túi. Cách thứ hai lại như việc mua áo mà chỉ biết size, không biết mình thích kiểu gì.

Tôi từng có một dự án nhà phố ở Gò Vấp. Chủ nhà – một cặp vợ chồng trung niên – kiên quyết không tiết lộ ngân sách. “Anh cứ thiết kế đẹp đã, tiền bạc để sau.” Họ sợ nếu nói ra con số, tôi sẽ “ép giá” hoặc thiết kế theo hướng tối giản để tiết kiệm.

Kết quả? Sau 3 tháng thiết kế, khi báo giá thi công lên 1.2 tỷ, họ choáng váng. Ngân sách thực tế chỉ có 700 triệu. Toàn bộ concept phải đập đi làm lại, từ vật liệu đến không gian. Thời gian và công sức bỏ ra gấp đôi so với ban đầu.

Khi kiến trúc sư “bay bổng”

Không có ngân sách rõ ràng, kiến trúc sư dễ rơi vào tình trạng “thiết kế theo tưởng tượng.” Chúng ta vẽ những không gian lý tưởng, chọn vật liệu đẹp nhất, tạo ra những giải pháp kỹ thuật phức tạp. Tất cả đều hoàn hảo trên giấy.

Nhưng thực tế không phải là giấy.

Tôi nhớ một dự án villa ở Đà Lạt. Không biết ngân sách, tôi thiết kế hệ thống sưởi sàn, cửa kính Low-E nhập khẩu, gỗ tự nhiên cao cấp. Bản vẽ đẹp như mơ, nhưng khi tính toán chi phí, con số lên tới 3.5 tỷ trong khi chủ đầu tư chỉ có 1.8 tỷ.

Điều này không chỉ lãng phí thời gian mà còn tạo ra kỳ vọng sai lệch. Chủ nhà đã “phải lòng” concept ban đầu, việc cắt giảm sau này khiến họ cảm thấy “bị làm hỏng” thiết kế.

Vậy ngân sách có nên dẫn đường?

Nghe có vẻ hợp lý: có ngân sách rõ ràng, kiến trúc sư sẽ thiết kế phù hợp. Nhưng liệu có đơn giản vậy không?

Khi biết ngân sách từ đầu, liệu chúng ta có vô tình “tự giới hạn” sáng tạo? Có những giải pháp thiết kế thông minh, tiết kiệm chi phí mà chỉ được phát hiện khi không bị ràng buộc bởi con số cụ thể.

Tôi có một dự án nhà cấp 4 ở Long An, ngân sách chỉ 400 triệu. Ban đầu, con số này khiến tôi “tự động” nghĩ đến những giải pháp tối giản, vật liệu rẻ. Nhưng qua quá trình nghiên cứu, tôi phát hiện ra cách sắp xếp không gian thông minh, tận dụng ánh sáng tự nhiên, giúp tiết kiệm 30% chi phí điện năng. Giải pháp này có thể không xuất hiện nếu ngân sách “thoải mái” hơn.

Bài học từ những ngành khác

Trong điện ảnh, đạo diễn Christopher Nolan từng nói: “Constraint breeds creativity” – ràng buộc sinh ra sáng tạo. Nhiều bộ phim kinh điển được tạo ra với ngân sách khiêm tốn, buộc đoàn phim phải sáng tạo trong cách kể chuyện thay vì phụ thuộc vào kỹ xảo đắt tiền.

Ngược lại, trong startup, nhiều doanh nghiệp thành công bắt đầu với việc “nghĩ to” trước, rồi mới tìm nguồn vốn. Uber, Airbnb đều bắt đầu với những ý tưởng táo bạo, sau đó mới thuyết phục nhà đầu tư.

Trong marketing, có một triết lý: “Dream big, start small, move fast.” Tạo ra vision lớn, nhưng triển khai từng bước nhỏ, điều chỉnh theo thực tế.

Nghịch lý trong thực tế

Thật ra, cả “ngân sách trước” và “thiết kế trước” đều có vấn đề riêng.

Ngân sách trước: Dễ dẫn đến tư duy “làm sao cho đủ tiền” thay vì “làm sao cho tốt nhất có thể.” Kiến trúc sư có thể bỏ qua những giải pháp sáng tạo, chỉ tập trung vào việc “vừa túi tiền.”

Thiết kế trước: Dễ tạo ra những concept “bay bổng,” không thực tế. Khi phải cắt giảm, thiết kế bị “biến dạng,” mất đi tinh thần ban đầu.

Có lẽ vấn đề không nằm ở việc cái nào có trước, mà ở việc chúng ta tiếp cận mối quan hệ này như thế nào.

Khi ranh giới trở nên mờ nhạt

Trong thực tế, tôi nhận ra rằng ngân sách và thiết kế không phải là hai thực thể độc lập. Chúng giống như hai vũ công trong một điệu nhảy đôi – đôi khi người này dẫn dắt, đôi khi người kia chủ động, nhưng cả hai luôn phải hòa quyện với nhau.

Có những dự án bắt đầu với ngân sách cụ thể, nhưng trong quá trình thiết kế, chúng tôi phát hiện ra những giải pháp tối ưu giúp tiết kiệm chi phí đáng kể. Ngân sách ban đầu trở thành “dư địa” để nâng cao chất lượng khác.

Có những dự án khác, concept thiết kế táo bạo khiến chủ đầu tư sẵn sàng điều chỉnh ngân sách để hiện thực hóa ý tưởng.

Câu hỏi thực sự

Thay vì tranh luận về “gà hay trứng,” có lẽ chúng ta nên tự hỏi: Làm sao để tạo ra một quy trình thiết kế vừa sáng tạo vừa thực tế?

Làm sao để đảm bảo ngân sách không giết chết sáng tạo, đồng thời thiết kế không trở thành “lâu đài trên mây”?

Làm sao để khách hàng cảm thấy an toàn khi chia sẻ ngân sách, và kiến trúc sư tự tin khi đề xuất những ý tưởng đột phá?

Có lẽ đây chính là những câu hỏi quan trọng hơn việc tìm ra thứ “có trước.”

---

Nếu ngân sách là con gà thì thiết kế là gì? Nếu thiết kế là trứng thì ai đang ấp nó? Và quan trọng nhất, trong căn bếp của kiến trúc, chúng ta đang nấu món gì từ cả gà lẫn trứng?

Bài viết tiếp theo trong series “Thiết Kế Trong Ràng Buộc,” chúng ta sẽ cùng khám phá những cách tiếp cận thực tế để hòa giải nghịch lý này.

---

Bài viết thuộc series “Thiết Kế Trong Ràng Buộc – Làm Kiến Trúc Theo Ngân Sách” trên ktslinh.com